Xuân Diệu là một nhà thơ lớn của nền văn học Việt Nam hiện đại. Ông có rất nhiều những tác phẩm hay để lại ấn tượng sâu sắc cho bạn đọc. Một trong số đó phải kể đến tác phẩm Nguyệt Cầm. Bài thơ chính là cảm nhận của Xuân Diệu về cuộc đời, về con người thông qua hình ảnh của cây đàn nguyệt.
Nguyệt cầm là bài thơ được viết bởi thể thơ tự do bay bổng phù hợp với mạch cảm xúc của tác giả. Mở đầu bài thơ là hình ảnh:
"Trăng nhập vào đây cung nguyệt lạnh
Trăng thương, trăng nhớ, hỡi trăng ngần
Đàn buồn, đàn lặng, ôi đàn chậm
Mỗi giọt rơi tàn như lệ ngân''.
Hình ảnh vầng trăng xuất hiện ở ngay câu thơ đầu tiên gợi ra không gian đầy lãng mạn, trữ tình. Vầng trăng thường là biểu tượng của sự viên mãn, tròn đầy, tươi đẹp. Thế nhưng ở đây, nó lại hòa vào cung nguyệt lạnh. Cung nguyệt lạnh nghĩa là gì? Đó chính là cung trăng đã bị tan vỡ, mất đi sự ấm áp vốn có. Ở hai câu thơ tiếp theo, ta thấy được nỗi niềm của nhân vật trữ tình trước hình ảnh này. Trăng thương, trăng nhớ, hỡi trăng ngần. Điệp từ trăng cùng biện pháp ẩn dụ chuyển đổi cảm giác đã nhấn mạnh hơn nữa tâm trạng của chủ thể trữ tình. Câu thơ thứ tư sử dụng nghệ thuật so sánh độc đáo. Mỗi giọt rơi tàn như lệ ngân. Đây là cách so sánh giữa âm thanh tiếng đàn với giọt lệ. Giọt lệ của mặt trăng hay chính là giọt lệ của nhân vật trữ tình.
Tiếp đến khổ thơ thứ hai, chúng ta sẽ thấy rõ hơn nỗi lòng của thi sĩ:
'' Mây vắng, trời trong, đêm thuỷ tinh
Linh lung bóng sáng rung mình,
Nhớ âm thầm, ai ngồi ai biết
Grung mình, tơ liễu buông bên thềm".
Ở khổ thơ này, không gian đã trở nên rộng mở hơn. Không còn bó hẹp trong phạm vi của cây đàn mà giờ đây nó trải dài tới tận bầu trời. Bầu trời trong vắt như một khối thủy tinh khổng lồ. Bóng sáng thì linh lung, tức là lấp lánh, đa sắc màu. Trước khung cảnh ấy, nhân vật trữ tình cảm thấy chạnh lòng, nhớ nhung da diết. Ai ngồi ai biết, ai sầu hơn ai? Câu hỏi tu từ đặt ra nhưng không có câu trả lời. Nó giống như nỗi sầu vô hạn, không bao giờ vơi cạn.
Khổ thơ cuối cùng khép lại bài thơ cũng chính là lời kết lại cho cảm xúc của toàn tác phẩm:
''Bốn bề ánh nhạc: biển pha lễ
Hồn là hoa, ta là kẻ trồng vườn
Da diết hơn nhạc, khúc đàn muôn điệu
Nỗi đau từ nguyệt, tiếng đàn từ xa''.
Không gian ở khổ thơ này được mở rộng tới mức vô biên, vô tận. Bốn bề đều là ánh nhạc, là biển pha lê. Nhân vật trữ tình lúc này hóa thân thành bông hoa đang tỏa ngát hương thơm dưới bàn tay chăm sóc của người làm vườn. Người làm vườn ấy chính là trăng, là nhạc, là những điều tốt đẹp nhất trên thế gian này. Khúc nhạc du dương, trầm bổng khiến cho nhân vật trữ tình cảm thấy da diết hơn bao giờ hết. Nỗi đau từ nguyệt, tiếng đàn từ xa. Đây chính là sự cộng hưởng tuyệt vời giữa tâm hồn con người với thiên nhiên vũ trụ.
Có thể nói rằng, Nguyệt cầm là một bài thơ đặc biệt. Đặc biệt từ nhan đề cho tới nội dung và hình thức của tác phẩm. Qua đây, người đọc cũng cảm nhận được tài năng của nhà thơ Xuân Diệu.